A building is not just a place to be.
It is a way to be.
Frank Lloyd Wright

Με αφορμή το πρόσφατο άρθρο του Σωτήρη (1), να προσθέσω μερικές επισημάνσεις για τα ψηλά κτήρια και την έλλειψή τους στην Αθήνα. Κανείς λογικός άνθρωπος δεν μπορεί να παραγνωρίσει τη χρησιμότητα των ουρανοξυστών τα τελευταία 100+ χρόνια. Όχι μόνο μειώνουν τις ανάγκες σε κατά πλάτος επέκταση, αλλά επιτρέπουν την δημιουργία πολύ ορθολογικότερων υποδομών (μεγαλύτεροι δρόμοι, περισσότερα υπόγεια πάρκιγκ, περισσότεροι χώροι αναψυχής κτλ). Το κέντρο της Αθήνας θα μπορούσε να έχει πολύ φαρδύτερους δρόμους, μεγαλύτερα πεζοδρόμια, πολύ πιο όμορφα κτίσματα και πολλούς χώρους πρασίνου αν είχαν επιτραπεί πιο ψηλά κτήρια. Προφανώς αυτά όμως είναι ασήμαντα μπροστά στην ποιότητα ζωής που μας εξασφαλίζουν τα άθλια πενταόροφα!

Η συγκέντρωση των επιχειρηματικών, εμπορικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων δημιουργεί κέντρα τεχνολογίας, πληροφοριών και δεξιοτήτων. Αν και η εγγύτητα χώρου δε θα παίζει τόσο σημαντικό ρόλο στη μεταφορά προϊόντων ή υλικών, παραμένει ζωτική για την ανταλλαγή των ιδεών. Αυτή άλλωστε είναι η αρχή με την οποία ιδρύονται πανεπιστήμια, κατασκευάζονται βιομηχανικά πάρκα ή οργανώνονται “δεξαμενές σκέψης” (χαρακτηριστικό παράδειγμα η Île-de-France στη Γαλλία). Για τον ίδιο λόγο, εταιρείες που δραστηριοποιούνται σε ιδιαίτερα εξειδικευμένα αντικείμενα τείνουν να συγκεντρώνονται η μία κοντά στην άλλη. Είναι χαρακτηριστικό πως όλες οι εταιρείες υψηλής τεχνολογίας είναι μαζεμένες στη Silicon Valley, ενώ τις περισσότερες εταιρείες χρηματοοικονομικών υπηρεσιών στο Μανχάταν. Όσο για τους εργαζόμενους που έχουν ήδη κάνει πραγματικότητα την “τηλε-εργασία”, τα μεγαλύτερα ποσοστά αυτών, εντοπίζονται όλα σε μεγαλοαστικές περιοχές, και μάλιστα έξι από τα δέκα μεγαλύτερα τα συναντάμε σε τομείς της Νέας Υόρκης και του Λος Άντζελες.

Ακόμα, δίχως την δυνατότητα να χτιστούν ψηλά κτήρια η πόλη ολόκληρη χάνει την ισορροπία στην ανάπτυξή της. Διότι οι χώροι στο κέντρο της είναι ελάχιστοι και ο κορεσμός έρχεται πολύ γρήγορα. Αντί να μπορεί να αναπτυχθεί το κέντρο σε ύψος, αφήνοντας τα προάστια ελεύθερα για άλλες χρήσεις, η ασφυκτική ζήτηση για επαγγελματικούς χώρους δημιουργεί διαρκώς νέα κέντρα στην περιφέρεια διασπώντας τον ιστό της πόλης. Αντί να έχουμε ένα εμπορικό και επαγγελματικό κέντρο και προάστια κατοικίας, καταλήγουμε σε δεκάδες μικρά κέντρα όλων των χρήσεων με όλες τις δυσκολίες και το κόστος που αυτό δημιουργεί και στις μετακινήσεις και στην κατοικία.

Κλασικό παράδειγμα τέτοιας άθλιας ανάπτυξης είναι φυσικά η Αθήνα. Αντί να επιτραπεί η δημιουργία ψηλότερων κτηρίων στο κέντρο, δημιουργούνται διαρκώς νέα επιχειρηματικά κέντρα (Κηφισίας, Συγγρού, Μεσογείων κτλ). Έτσι γιγαντώνονται παράλογα οι ανάγκες σε υποδομές (και πρακτικά η σπατάλη κι άλλου δημόσιου χρήματος, που στην Ελλάδα κυριαρχεί η εντύπωση ότι έρχεται από τον ουρανό και όχι από την τσέπη μας), επιβαρύνεται η ποιότητα ζωής, εξαφανίζονται οι χώροι αναψυχής, επιτείνεται το κυκλοφορικό κτλ. Η ανάγκη για ψηλά κτήρια δεν πρωτοπαρουσιάζεται σήμερα. Υπάρχει από τότε που κορέστηκε το κέντρο και άρχισε η αναζήτηση εναλλακτικών χώρων επαγγελματικής στέγης, δηλαδή από την δεκαετία του ’60. Αντί για τη χρήση του ελεύθερου και απεριόριστου αττικού ουρανού, οι φωστήρες-γραφειοκράτες οδήγησαν με τις παράλογες ρυθμίσεις τους στην υποβάθμιση όλου του λεκανοπεδίου.

Επιπλέον, οι ουρανοξύστες κοσμούν μια πόλη. Έχουν το κατάλληλο μέγεθος ώστε να μπορέσει ο καλλιτέχνης/αρχιτέκτονας να ξεδιπλώσει το ταλέντο του και να δημιουργήσει στολίδια. Και τα σχεδόν κρυσταλλικά σχήματά τους, δεν είναι μόνο πολύ πιο κοντά στα μοτίβα της φύσης από παλαιότερες τεχνοτροπίες, αλλά εκφράζουν μια απίστευτη πολυπλοκότητα μέσα από τις λιτές τους γραμμές. Ένας τετράγωνος κρύσταλλος είναι πολύ πιο εντυπωσιακός, και πολύ πιο δύσκολος να δημιουργηθεί από έναν πολύεδρο. Η δε εικόνα των ουρανοξυστών το βράδυ είναι μαγευτική. Αντίθετα τα άθλια ομοιόμορφα πενταόροφα της Αθήνας, κολλημένα το ένα δίπλα στο άλλο και με πολύ λίγα διαθέσιμα τετραγωνικά, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Οι ουρανοξύστες πάντως είναι προϊόντα υλικών που απαιτούν διαφορετικές φόρμες και διαφορετικά σχέδια σε σχέση με αυτά που έχουμε συνηθίσει. Όπως το μάρμαρο δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για σχέδια κατάλληλα για ξύλο, όπως το τσιμέντο δεν είναι το ίδιο με την πέτρα, έτσι και ο γρανίτης, το ατσάλι και το γυαλί απαιτούν μια δική τους αισθητική. Είναι κακάσχημο να βλέπεις κίονες σε έναν ουρανοξύστη. Δεν μπορείς να χρησιμοποιείς φόρμες άλλων υλικών, που προορίζονται για άλλα κτίσματα, σε ένα σύγχρονο κτήριο. Όχι για κανένα μεταφυσικό λόγο, αλλά διότι δεν εξυπηρετούν τους πρακτικούς σκοπούς για τους οποίους αναπτύχθηκαν (η αισθητική είναι άρρηκτα δεμένη με τη λειτουργικότητα). Η αντιγραφή του παρελθόντος και ο «δανεισμός» από αυτό δείχνει πνευματική στειρότητα και έλλειψη φαντασίας. Τα νέα υλικά διαμορφώνουν νέα αισθητικά πρότυπα.

Οι ουρανοξύστες όμως δεν είναι απλώς πρακτικά κτίσματα. Είναι και μνημεία. Μνημεία του ανθρώπινου πνεύματος, του ορθολογισμού, της ελευθερίας και της επιτυχίας. Της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τους περιορισμούς της φύσης και της επικράτησης στη συνεχή πάλη με τα στοιχεία της. Από την ανακάλυψη του ανελκυστήρα, του ηλεκτρισμού, της κατεργασίας του χάλυβα και του γυαλιού έως τις καινοτομίες που επέβαλαν στην αρχιτεκτονική τέχνη, οι ουρανοξύστες είναι το αποτέλεσμα της εφευρετικότητας, της δημιουργικότητας και της τεχνολογικής εξέλιξης του ανθρώπου. Είναι τα σύμβολα της επιστήμης, της ευημερίας, της εξέλιξης και της προόδου των τελευταίων 130 χρόνων. Μιας προόδου στηριγμένης όχι στην υποδούλωση του ανθρώπου αλλά στην απελευθέρωση των ατομικών του ικανοτήτων και την αξιοποίηση της ανεξάρτητης σκέψης του.

Οι ουρανοξύστες δεν είναι αιγυπτιακές πυραμίδες, χτισμένες με την καταναγκαστική εργασία χιλιάδων δούλων για την προβολή του μεγαλείου του Φαραώ. Ούτε είναι ναοί και εκκλησίες, χτισμένες για να προβάλουν το κύρος της θρησκείας και να εξασφαλίζουν την ταπείνωση του ανθρώπου μπροστά σε υπερφυσικές δυνάμεις (και τα αντίστοιχα ιερατεία που τα εκπροσωπούν). Δεν είναι παλάτια κάποιου βασιλιά, όπως οι Βερσαλλίες, για να εξασφαλίσουν την πολυτελή του διαβίωση. Ούτε είναι σύμβολα προβολής της ισχύος κάποιου επιθετικού κράτους σε βάρος άλλων λαών, όπως η Πύλη του Βρανδεμβούργου ή η Αψίδα του Θριάμβου. Δεν είναι μαυσωλεία, αφιερωμένα σε «οραματιστές» ηγέτες ολοκληρωτικών καθεστώτων, για να συμβολίσουν την διαρκή καταπιεστική παρουσία τους στη ζωή των θυμάτων τους. Ούτε τέλος είναι αυθαίρετα «έργα τέχνης» πληρωμένα από τους φόρους των ανώνυμων πολιτών, για να ικανοποιήσουν τη μεγαλομανία κάποιων γραφειοκρατών, που στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να γίνουν ατραξιόν για τουρίστες.

Αντίθετα, οι ουρανοξύστες είναι κτίσματα λειτουργικά. Χτισμένα, σχεδόν πάντα, από ιδιωτικά κεφάλαια με σκοπό να είναι κερδοφόρες επενδύσεις, όχι σπατάλες δημοσίων χρημάτων. Χτισμένοι χάρη στην ιδιοφυΐα ατόμων που κατάφεραν να μετατρέψουν τις πρώτες ύλες της γης σε ατσάλινες δοκούς και ανελκυστήρες, αλλά και να σηκώσουν την ευθύνη του οικονομικού βάρους τέτοιων τεράστιων επενδύσεων. Είναι χώροι ζωντανοί, κυψέλες γεμάτες ενεργητικότητα, που φιλοξενούν την παραγωγική εργασία χιλιάδων ανθρώπων που δημιουργούν πλούτο. Έναν πλούτο που διαχέεται σε όλη την πόλη και ανεβάζει το επίπεδο της ζωής της. Δεν είναι τυχαίο ότι σε κάθε γρήγορα αναπτυσσόμενη πόλη στον κόσμο, ξεφυτρώνουν νέοι ουρανοξύστες. Σύμβολα των αναπτυξιακών τους δυναμικών, της οικονομικής τους επιτυχίας και του δημιουργικού κλίματός τους.

Ας δούμε πώς βιώνει αυτό το κλίμα στην Νέα Υόρκη ένας Έλληνας αρχιτέκτονας, από τους κορυφαίους σχεδιαστές ουρανοξυστών παγκοσμίως (με πάνω από 60 κατασκευές), ο Κώστας Κονδύλης: «Στη Νέα Υόρκη υπάρχει μια ένταση. Δημιουργική. Υπάρχει πάθος για τη δουλειά. Είναι ερεθιστική πόλη. Υπάρχει ανταγωνισμός ή συναγωνισμός. Και είναι θετικός. Διότι ψάχνεις συνεχώς να βρεις λύσεις, να κάνεις καινούργια πράγματα. Εάν είσαι πετυχημένος, εντάξει, είναι σπουδαίο. Αλλά αυτό δεν φτάνει. Αντιθέτως, είναι κίνητρο για να προχωρήσεις στο επόμενο έργο. Υπάρχει, λοιπόν, μια συνεχής πρόκληση, που σπρώχνει όλους τους επαγγελματίες. Η Νέα Υόρκη, λοιπόν, με αυτά της τα κτίρια είναι ιδανική πόλη για έναν αρχιτέκτονα. Που έρχεται εδώ να παλέψει και να κυριαρχήσει. » (2)

Φυσικά τέτοια κτίσματα και περιβάλλοντα είναι λογικό να απουσιάζουν σχεδόν παντελώς από την άγονη καθυστερημένη γωνιά της παγκόσμιας επαρχίας όπου ζούμε. Μια ματιά στον ουρανό της Αθήνας φτάνει για να δούμε πόσο λίγο έχουμε επηρεαστεί από τα σύγχρονα ρεύματα και πόσο φοβικά προσεγγίζει η χώρα μας τις διεθνείς εξελίξεις. Μάλιστα έχουμε καταφέρει να ιδεολογικοποιήσουμε τις ελλείψεις μας με το να λοιδωρούμε τους ουρανοξύστες και να απαγορεύουμε την δημιουργία τους (με την θεσμοθέτηση γελοίων συντελεστών δόμησης, που από μόνοι τους είναι μια τραγική καταπάτηση των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων και της οικονομικής μας ελευθερίας). Αυτή είναι διαχρονικά η χαρακτηριστική στάση των ανίκανων κάθε εποχής μπροστά στο μεγαλείο των πρωτοπόρων και των δημιουργών. Όταν η Αθήνα έχτιζε Παρθενώνες, οι Σπαρτιάτες τους ειρωνεύονταν με αντίστοιχα σχόλια με αυτά που ακούμε σήμερα εναντίον των κορυφαίων επιτευγμάτων της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Όταν η Ρώμη έχτιζε πόλεις, δρόμους και υδραγωγεία οι γύρω λαοί σκέφτονταν μόνο πώς θα τα λεηλατήσουν. Οι εχθροί του ανθρώπινου πνεύματος σε κάθε εποχή δεν είναι δύσκολο να αναγνωριστούν. Φαίνονται πεντακάθαρα μέσα από τις κατηγορίες τους εναντίον των επιτευγμάτων του.

Το ζήτημα είναι ως πότε θα τους αφήνουμε να καθορίζουν τις τύχες της πόλης και της χώρας μας. Λύσεις υπάρχουν ακόμα και τώρα και οι πρόσφατες περιπτώσεις αναδιαμόρφωσης του Λίβερπουλ, της Λισσαβώνας, της Αμβέρσας, του Λονδίνου, της Γένοβας, του Μπιλμπάο και πάνω απ’όλα της μεταολυμπιακής Βαρκελώνης το απέδειξαν. Αναλογιζόμενοι βέβαια την πνευματική ακαμψία και την αδιαφορία για νέες σύγχρονες επενδύσεις (3), μάλλον δύσκολα θα μας εμπνεύσει ο Σεφέρης:

Λίγο ακόμα,
να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα.

Φώτης Περλικός